Sommigen zweren al sinds hun kindertijd bij de voordelen ervan, anderen waarschuwen voor de schadelijke gevolgen voor de gezondheid en het klimaat. Is melk echt schadelijk of wordt het gewoon in een kwaad daglicht gesteld? Zijn alternatieven voor melk meer dan alleen een modegril?
Melk roept tegenstrijdige meningen op. Veel mensen drinken het graag, anderen demoniseren het ronduit. Het gaat om gezondheid, ethiek en ecologie. In een wereld waarin duurzame voeding, dierenwelzijn en klimaatbescherming steeds belangrijker worden, wankelt het eens zo positieve imago van melk. Publieke reclame voor zuivelproducten en het stimuleren van de verkoop ervan worden als achterhaalde methoden beschouwd. Programma’s voor de distributie van melk op scholen worden gedeeltelijk stopgezet.
Vorig jaar werd in Duitsland 46 kilo melk per hoofd van de bevolking gedronken, bijna 10 kilo minder dan tien jaar geleden, wat neerkomt op een daling van 18 procent. Daar komen nog de zuivelproducten bij: volgens gegevens van de zuivelindustrie is de consumptie van natuurlijke yoghurt licht gestegen, maar is de consumptie van fruityoghurt aanzienlijk gedaald en is de consumptie van room licht gedaald. De consumptie van boter is ongeveer gelijk gebleven en de verkoop van kaas is licht gestegen.
Wat spreekt er voor melk?
Wat wij als koemelk consumeren, is eigenlijk natuurlijke voeding voor kalveren. In de melkfabriek wordt rauwe melk verwerkt tot drinkmelk, kaas, room, boter, yoghurt en nog veel meer. Koemelk verschilt van moedermelk en bevat net als moedermelk veel waardevolle bestanddelen. Het niet-waterige deel van melk (minstens 13 procent) bestaat uit hoogwaardige eiwitten (vrijwel alle essentiële aminozuren), ongeveer 400 verschillende vetzuren, waaronder meervoudig onverzadigde vetzuren, melksuiker (lactose), mineralen (calcium, magnesium, kalium, fosfor), in vet oplosbare vitamine A, D, E, K en in water oplosbare vitamines van de B-groep (vooral B2 en B12).
Voor kinderen na de borstvoeding en volwassenen zijn producten op basis van koemelk een praktische voedingsbron. Ze kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de voeding van het lichaam. In haar document van december 2024 beveelt de Duitse Vereniging voor Voeding (DGE) volwassenen aan om dagelijks twee porties melk en melkproducten te consumeren. Eén portie komt overeen met ongeveer een glas melk, een bekertje yoghurt of een stukje kaas.
Een andere kijk op melk
Marco Springmann is hoogleraar ecologie en gezondheid aan de Universiteit van Oxford. Melk en met name de vergelijking van melk met plantaardige alternatieven behoren tot zijn wetenschappelijke interesses. Springsmann is ook betrokken bij de ontwikkeling van het ‘Planetair Dieet’, een voedingsplan dat evenveel rekening houdt met de gezondheid van de mens als met het milieu. Op basis daarvan pleit hij voor een dieet waarin zuivelproducten worden vervangen door plantaardige producten.
Volgens hem is dit een zeer actueel onderwerp. “Als je kijkt naar de ecologische voetafdruk van melk per gewichtseenheid, is die niet bijzonder hoog. Maar omdat we zoveel melk consumeren, staat het op de tweede plaats na rundvlees, afhankelijk van hoe je het meet”, zegt Springmann.
Ecologie: dierlijke producten dragen bij aan de opwarming van de aarde
De studie “Options for keeping the food system within environmental limits”, waaraan Marco Springmann heeft meegewerkt, heeft de wereldwijde ecologische gevolgen van de voedselproductie onderzocht en aangetoond hoe groot de verschillen tussen verschillende producten zijn. In totaal is de voedselproductie verantwoordelijk voor ongeveer een kwart van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. Het verbruikt meer dan 70 procent van het zoetwater en is de belangrijkste oorzaak van biodiversiteitsverlies en veranderingen in landgebruik.
De impact op het milieu varieert sterk: dierlijke producten, met name rundvlees, hebben een aanzienlijk grotere ecologische voetafdruk dan plantaardige producten. Onderzoek toont aan dat zelfs de meest milieuvriendelijke dierlijke producten, zoals eieren en melk, nog steeds schadelijker zijn voor het milieu dan de meeste plantaardige alternatieven.
Een overgang naar een meer plantaardig dieet zou de uitstoot van broeikasgassen door de productie van voedingsmiddelen wereldwijd met ongeveer de helft kunnen verminderen en in sommige regio’s zelfs met 73 procent. “De productie van dierlijke producten gaat gepaard met aanzienlijke schade aan het milieu. Plantaardige alternatieven voor koemelk hebben gemiddeld een lagere uitstoot van broeikasgassen, een lager waterverbruik en een lager landgebruik”, schrijft de DGE in haar standpuntnota.
Ethiek: vleeskoeien leven beter dan melkkoeien
De massale melkproductie verandert het klimaat, maar daar lijden niet alleen dieren onder. In een onderzoek van het Instituut voor Landbouw- en Tuinbouwkunde van de Humboldt-Universiteit in Berlijn kwamen wetenschappers tot de conclusie dat melkkoeien die onder traditionele omstandigheden worden gehouden, nog slechter leven dan andere koeien in de massale veeteelt.
Daarom stappen steeds meer mensen over op alternatieve melkproducten op basis van haver, soja, rijst, amandelen of erwten. Deze producten maken momenteel ongeveer 10 % van de totale melkmarkt uit. Marco Springmann vindt plantaardige alternatieven een goede keuze. Volgens hem voorzien ze het lichaam even goed als echte melk. Wat in plantaardige producten ontbreekt, zoals calcium of bepaalde vitamines, wordt door de fabrikanten namelijk toegevoegd.
Veel vragen over de gezondheidsvoordelen
Ongeveer 75 procent van alle mensen wereldwijd en ongeveer 30 procent van de Europeanen verdraagt geen lactose: ze hebben een tekort aan lactase, het enzym dat lactose in het lichaam afbreekt. Daardoor kan het drinken van melk buikpijn, een opgeblazen gevoel en winderigheid veroorzaken.
Wat voedingsgerelateerde ziekten betreft, moet koemelk relatief neutraal worden beoordeeld, zegt Marco Sprüngmann, althans in vergelijking met het algemene westerse voedingspatroon.
Hoe goed zijn de alternatieven voor melk?
DGE benadrukt de waardevolle ingrediënten van echte koemelk en de positieve invloed ervan op de gezondheid. Plantaardige melkproducten worden “aanbevolen” voor mensen die koemelk of producten op basis van koemelk vermijden of deze in grotere hoeveelheden dan aanbevolen willen consumeren. Het is belangrijk om plantaardige alternatieven voor melk te verrijken met essentiële voedingsstoffen. Algemene conclusies over de waarde van producten op basis van haver, soja en amandelen zijn moeilijk te trekken, omdat melkvervangers zeer verschillend zijn. “De meeste vervangers proberen hun voedingsprofiel zo dicht mogelijk bij dat van melk te brengen”, zegt Marco Sprüngmann van de Universiteit van Oxford.
Een positief punt is dat plantaardige producten minder verzadigde vetzuren bevatten: “Dat is in de eerste plaats goed voor de gezondheid.” Volgens Springmann hoeft melk dus niet per se in het dieet te zitten. De voedingsstoffen, met name calcium, kunnen we namelijk zonder problemen uit andere producten halen. Voor vegetariërs en veganisten zijn vitamine B2 en B12 extra belangrijk, en in sommige gevallen wordt het gebruik van voedingssupplementen aanbevolen.
